Status romana Sekund večnosti Dragutina Ilića u srpskoj književnoj istoriografiji

U srpskom književnoistorijskom kontekstu ime Dragutina Ilića najčešće je spominjano i tumačeno u vezi sa njegovim mlađim bratom Vojislavom Ilićem, čije je pesništvo na svim strukturalnim nivoima okarakterisano kao „poetički otklon od preovlađujuće retorike Omladinskog romantizma i njegovih brojnih manirističkih, za to vreme već anahronih varijacija“.[1] Uprkos nepravednom marginalizovanju u srpskoj književnoj istoriji, u novije vreme je posvećena temeljnija pažnja književnom stvaralaštvu Dragutina Ilića (po navođenju S. Damjanova, najznačajniji proučavaoci Ilićevog dela su Pavić, Leovac, Palavestra, Deretić).[2] Takvim proučavalačkim opredeljenjem u srpskoj nauci o književnosti učinjen je „tek prvi korak ka potpunijoj reafirmaciji Dragutina Ilića (..) iz perspektive današnje recepcijske svesti“.[3] Iako je ime Dragutina Ilića, možemo reći, nepravedno marginalizovano u istoriji srpske književnosti, neophodno je naglasiti da Dragutin Ilić, uprkos tome, nije zaboravljen pisac. Ovom vrlo smelom i, čini se, istinitom tvrdnjom Željko Milanović je započeo svoju studiju Od slika o drugome ka poetici (Stvaralaštvo Dragutina J. Ilića), ističući da je upornost sa kojom je isticano da je Dragutin Ilić (1858-1926), sin Jovana Ilića i brata Vojislava Ilića, zaboravljeni pisac, „uspela da stvori sliku zaboravljenog pisca“.[4] Vrednovanje i tumačenje dela Dragutina Ilića često, svojom slojevitošću, dovodi do jedne proučavalačke zamke – najčešće se o njemu govori kao o piscu „koji je tek slučajni deo konteksta daleko slavnijeg brata i oca“.[5] Tragom ideje Ž. Milanovića, pokušaćemo u ovom radu sa se distanciramo od prisutnog diskursa zaborava i da analitički pristupimo njegovom delu (pre svega romanu Sekund večnosti), sa idejom oslobađanja stereotipa o zaboravljenom i marginalizovanom piscu, oslanjajući se na vrlo temeljnu, iako ne obimnu, literaturu, koja se, često, tumačeći slične fenomene u potpunosti razilazi. [6] O Dragutinu Iliću nikako ne bismo smeli da govorimo kao o književnom kuriozitetu, što pokazuje i zbornik radova Porodica Ilić u srpskoj književnosti [7], gde je ponajveći broj istraživača kao svoju temu istraživanja birao upravo književno stvaralaštvo Dragutina Ilića. Uprkos tome, tumačenje Ilićevog obimnog književnog stvaralaštva u velikom delu se svodi na analitičko proučavanje fenomena fantastične književnosti, što predstavlja nesumnjivo interesantnu i vrlo važnu aktuelnost, posebno danas „u eposi kada fantastika predstavlja jedan od glavnih puteva za prevazilaženje mimetičke umetnosti“[8], ali Ilićevo stvaralaštvo, kako nam se čini, nudi još značajnih slojeva za tumačenje i književnu analizu. književnosti“, po mišljenju Save Damjanova, koji, dalje, ističe sličan milje uvodne povesti (budistički manastir Nevriti Margo) i sličan filozofski predložak kao temeljno ishodište fantastičnog diskursa.[12] Dva navedena romana, pored drame Posle milijon godina, predstavljaju dela koja zaslužuju ozbiljnije i temeljnije tumačenje istoričara i tumača književnosti, jer je tim delima, kako nam se čini, obezbeđeno jedno od značajnijih mesta u istoriji srpske književnosti krajem 19. i počekom 20. veka. Međutim, uprkos nesumnjivim kvalitativnim usponima i literarnimvrednostima, po izvodima iz kritika, nauka o srpskoj književnosti je, ipak, ostala dužna pomenutim romanima Dragutina Ilića, čije je postojanje u istoriji srpske književnosti u prvo vreme jedva i evidentirano, što posle Skerlićevog prećutkivanja, predstavlja možda i najveću nepravdu koja je učinjena jedinstvenom stvaraocu kakav je Dragutin Ilić.[13]

Žanrovski vrlo raznovrsno književno stvaralaštvo Dragutina Ilića nailazilo je na potpuno različita definisanja i smeštanje u različite književne pravce.[9] Iako postoji (nesumnjivo opravdano) uverenje u nauci da je Dragutin Ilić svoj najzreliji i punoznačan intelektualni zavičaj pronašao upravo u dramskoj književnosti,[10] gde je ostavio najveći stvaralački doprinos, vrlo visoke umetničke domete Ilić je dostigao, po mišljenju kritike, kako u drami, tako i u kratkom romanu Sekund večnosti. Roman Sekund večnosti, koji je hronološki poslednji objavljeni roman Dragutina Ilića, objaven je 1921. godine, u periodu koji P. Palavestra u svojoj Istoriji moderne srpske književnosti imenuje kao „zlatno doba“ srpske književnosti.[11] Iste te godine, kao što je poznato, objavljeni su i Dnevnik o Čarnojeviću Miloša Crnjanskog, Burleska gospodina Peruna boga groma Rastka Petrovića, Gromobran svemira Stanislava Vinavera i Kroz buru Stanislava Krakova. Romani Pesma jednog života (1916) i Sekund večnosti (1921) Dragutina Ilića nesumnjivo se svrstavaju u „najvažnije i najzanimljivije primere fantastičnih ostvarenja u srpskoj.

Jasna je i poznata činjenica da je Dragutin Ilić, dok je pisao ove romane, bio u potpunosti posvećen izučavanju i spisateljskom istraživanju ezoterapije i mistike, o čemu svedoči njegov prijatelj Relja Z. Popović, u delu Dragutin J. Ilić.[14] Ono što je, takođe, vrlo interesantno, jeste i da je pred sam kraj života Dragutin Ilić u potpunosti stvarnost zamenio snovima, ovezemaljske lepote onostranošću; o čemu govori i njegova beleška u izdanju sabranih dela Vojislava Ilića, u kojoj „sa uverenošću dogmatskog vernika prepričava san svog pokojnog brata koji se ponavljao pet godina zaredom i koji je najavio njegovu smrt“. [15] U tom kontekstu bi trebalo da razumemo i „gotovo identičnu mistifikaciju na kojoj su zasnovane pomenute uvodne povesti“, a ne kao puku literarnu igru, koja ni u kom slučaju ne odgovara kvalitetu i slojevitosti spisateljskih sposobnosti Dragutina Ilića.[16]Roman Sekund večnosti (1921) je, na neki način, privlačan čitalačkoj publici i zbog specifične duhovno-ambijentalne veze sa indijskom kulturom (ne samo sa budističkim strujama, već su jasni tragovi i staroegipatskih religijskih učenja, kao i evropskog hermetizma [17]), što je, posebno u poslednjih nekoliko decenija, steklo ne samo kulturološku aktuelnost, već je čitalačka publika sa naših područja postala vrlo zainteresovana sa druge kulture, strane i nepoznate civilizacije; te otuda i velika popularnost među čitaocima imaju i pisci koji dolaze sa tih područja. Književni kritičari su, u nekoliko navrata, o ovome pisali kao o ulazudnom pokušaju jednog starog romantičara da privuče pažnju čitalaca. Da ovo nije samo nasumična selekcija staroindijskih teoloških i filozofskih učenja sa ciljem povećavanja čitalačke publike, pokazuje neobjavljeni rukopis Dragutina Ilića Moja ispovest koji je nastao tokom njegovog povratka iz izbeglištva. Moja ispovest, po zaključku Radoslava Erakovića, predstavlja „materijalni dokaz da prisustvo staroindijskih učenja u Sekundu večnosti nije samo nasumično tumaranje u mraku preciznog autora“.[18] Dragutin Ilić je, po svemu sudeći, bio intenzivno zaokupljen teološkim pitanjima koji su prisutni u Sekundu večnosti. Uporedna analiza Sekunda večnosti i Moje ispovesti zahteva temeljno i strpljivo izučavanje, koje je već, u nekom delu, obavljeno; i nesumnjivo predstavlja bitan problem kada govorimo o Sekundu večnosti, kojim se, zbog obima rada, ovom prilikom nećemo baviti.

Davši svom romanu podnaslov istočnjački roman, Dragutin Ilić je nedvosmisleno pokušao da ukaže na značajne osobenosti žanra romana, koje u potpunosti sadržajno i tematski odgovaraju ovom delu. Narator ovde, između ostalog, prenosi pronađeni rukopis[19](„što ispisa svojom rukom njegov dobri učenik“) koji sadrži istoriju princa Panjati Sahiba, budućeg guruaa i legende manastira Nevriti Margo, onog koji je „na svome zemaljskom biću osetio kako je sav ovaj vidljivi život što ga do naše smrti sanjamo, samo jedna obmana u kojoj se duša naša zaplela, kako i dvadeset godina života nisu ni malo duži od trenutnoga probleska one bube-svetlice“[20]. Mladom princu Sudbina će podariti najviše prosvetljenje Spoznajom/Istinom, dokazujući da je život samo san, stvarnost – nestvarnost, materijalni svet samo privid, a Večnost jedina relevantna konstanta u životnoj prolaznosti. [21] Iako je centralna priča upletena oko sudbine Panjati Sahiba, ovaj roman, po mišljenju Radoslava Erakovića, „nije samo egzotična istočnjačka bajka o lepom i nesrećnom princu, nego i sublimisani mantrički zapis koji bi trebalo da promeni duhovnu suštinu čitaoca“.[22] Prostor ovog romana je dislociran istočnije od hrišćanskih centara i islamskog Istoka, a Dragutin Ilić, svojim poslednjim romanom odlučuje da se tematski odvoji od pesama za rod i državu i kreće u potragu sa identitetom, putem duhovnosti i religijske misli.[23] Pre same priče o Panjati Sahibu što predstavlja literarnu okosnicu ovog dela, nalazilo se nekoliko njegovih izreka kojima je veliki mudrac hteo da objasni suštinu života. Jedna od tih izreka upravo govori o prolaznosti ljudskog bivstvovanja: „Jer nema ni Juče, ni Sutra. Ima samo jedno Sada, koje je bez začetka i svršetka, jedno sveopšte saznanje suštine, znanja, blaženstva, sjedinjenoga u Brami.[24] Što će reći: Sat šit ananda Brama“.

[25]Uslovno rečeno, ovaj roman (odnosno kontinuirano-linearnu naraciju o Panjati Sahibu) možemo podeliti na tri dela. Ta tri dela, možemo lako uočiti, predstavljaju tri osnovna segmenta ovog romana, ali ono što je posebno zanimljivo za dalje izučavanje sižejne konstrukcije ovog kratkog romana jeste da u svakom segmentu postoju po jedna žena, jedna izabranica nesrećnog princa, a koja je u stvari inkarnacija iste ženske suštine, predstavljena kroz misteriju ruže, u kojoj se krije jasna floeralna simbolika prisutna u indijskoj tradiciji.

[26]„To beše neobičan cvet jedne ruže kao srebrnasta boja devojčinih pleća, a tako svetla i prozorna, da se činilo, da kroz nju nebo prozire. Ruža je bila sveža i toliko mirišljava da ga taj miris opijaše kao toplo milovanje do dna duše. (..) A u istom času, kad je poljubi, oko njega se razli čaroban nadzemaljski miris ružinog cveta“.[27] Ta ruža, bela kao „srebranasta boja devojčinih pleća“, činilo je da sve oko njega bude provejano čudnovatim mirisom. Osećanje ljubavi lako je sliveno u prozračni cvetić, koji, takav kako je opisan, predstavlja vrlo značajan motiv u ovom romanu.

[28]Diskurs književne fantastike, kao što smo već spomenuli na početu rada, svakako je najrelevantniji kada pristupamo romanu Sekund večnosti, te po nekim tumačenjima, možemo uporediti ovo delo sa folklorno-fantastičnim modelom bajke, imajući u vidu da se takav tip fantastike najčešće manifestuje kroz čudesna ponavljanja i tajanstvene podudarnosti i reinkarnacijske metamorfoze, koje se, u većini slučajeva, prihvata kao pravilnost i osnovna književna paradigma.[29] Panjati Sahib, kao privilegovana ličnost u ovom romanu, ima i sve odlike nadmoćnosti u odnosu na naratora i čitaoca (ogromna fizička snaga zahvaljujući kojoj ubija tigra, ratovanje protiv velikog broja neprijatelja, neranjivost, lepota), a takvi junaci se prema klasifikaciji Cvetana Todorova svrstavaju u žanr legende ili češće bajke.[30] U tom smislu, ne bi trebalo da zaobiđemo tumačenje Slavka Leovca koji Sekund večnosti čita kao „romansiranu bajku u kojoj, umesto čarobne poezije, zapažamo samo vešto, katkad zanimljivo pričanje čudnih događaaja i nebuloznih doživljaja, i to u objektivu nekakve istočnjačke filozofije“.[31] Posvećen fantastici D. Ilić stvara delo koje se „udaljava od matrice realističke proze i u potpunosti ovladava kulturom Drugog“.[32] Elemente folklorno-fantastične bajke uočavamo kroz celo delo, ovom prilikom navodimo samo jedan reprezentativan primer koji ilustruje takvo tumačenje:

„Srednji stub je imao glavnu fresko-figuru, ženu, širokih bedara, snažno razvijena struka i sklopljenih ruku na grudi kojima hoće da pokrije devet dojaka iz kojih izbijaše devet mlazeva kao kristal bistre vode što padaše u prostrani basen po kome je plovilo mnoštvo zlatnih i srebrnastih ribica“.[33] Pred grobnicom Panjati Sahiba, koja predstavlja najistaknutiji topos u ovom delu, guru Ramasvami gostu sa Zapada,[34] naratoru Sekunde večnosti, daje zapise o Panjatijevom životu. Život Panjati Sahiba je dokaz da je život obmana koju sanjamo. Za gurua čovekovo telo je samo tamnica u kojoj je zarobljena duša, do istine se dolazi samo ako čovek odvoji svoje biće od njegove ljušture – tela. Panjati dolazi do spoznaje da je sve što postji obmana, „san duše, zapletene su svoju vlastitu laž iz koje bi da se ispetlja“.[35] Jasno uređena kompozicija romana, zaokružena struktura (i počinje i završava se na grobu Panjati Sahiba) formalno demonstrira ideju Dragutina Ilića o vraćanju na isto i veru u stalnost i uređenost promena u životu.

Pored diskursa fantastike u književnosti, izuzetno bitno za ovaj roman jeste i idilična slika prirode, odnosno privrženost pripovedača lepotama prostorima Indije, što „suptilno anticipira opis harmonične zajednice, potpuno u duhu predromantičarskog nasleđa“. [36] Takav opis prirode ranije smo sretali kod Atanasija Stojkovića (Aristid i Natalija), a takav idiličan prikaz prirode predstavlja „paradigmu u svakoj viziji apstraktog zemaljskog raja“.[37] U ovom opisu mitskog zlatnog doba, hijerarhijska uređenost je takođe u takvim okvirima. Radža je otac svom narodu, kako podseća R. Eraković, podanici ga vole kao što deca vole svoje roditelje (bez obzira na vrlo strog kastinski sistem tog vremena[38]).

Književno delo Dragutina Ilića, možemo zaključiti, retko je u celini ulazilo u vidni diskurs književne kritike i analize, te je moguće da je i zbog toga nailazilo na „izrazito ambivalentan odnos književnih istoričara i kritičara“ (R. Eraković). Sekund večnosti je uveo velike promene u srpski roman, te je otuda i vrlo značajan status koji ima u srpskoj književnoj istoriografiji. Bilo da pristupamo ovom romanu u potrazi za žanrovskim bliskostima iskušenja Panjati Sahiba sa modelom legendarne priče, upoređujući Moje ispovesti i Sekund večnosti, ili tumačeći staroindijske književne i filozofsko-teološke elemente u romanu – jedna je činjenica konstantna – roman Sekund večnsoti je neizmerno interesantan i zanimljiv roman, koji novim pristupom poečkom planu uvek pruža komponente koje, prvobitno, nisu uočene.

[1] - Bojana Stojanović Pantović u knjizi Rasponi modernizma, dalje, ističe da su „mnogi proučavaoci srpskog pesništva – kako oni stariji – npr. Milan Savić, Ljubimir Nedić, Jovan Skerlić (..), tako i oni savremeni, sve do naših dana (u prvom redu Dragiša Živković, Miodrag Pavlović, Milorad Pavić, Jovan Hristić, Dušan Ivanić, Bojana Stojanović Pantović, Radoslav Eraković) ukazivali na Ilićev „revolucionarni položaj za konstituisanje moderne srpske poezije na prelasku iz 19. veka u 20. vek i njenih različitih tematsko-žanrovskih mogućnosti“. Videti: Bojana Stojanović Pantović, „Laza Kostić i Vojislav Ilić – dva neočekivana pesnička srodnika“, u: Rasponi modernizma: uporedna čitanja srpske književnosti, Akademska knjiga, Novi Sad 2011, 75-76.

[2] - Sava Damjanov, „Dragutin Ilić, pisac fantastike“, u: Posle milijon godina. Sekund večnosti (fototipsko izdanje), priredio i pogovor napisao Sava Damjanov, Narodna biblioteka Srbije, Beograd 1988, pogovor, 4-5.

[3] - Vidi: Željko Milanović, Od slika o drugome ka poetici: Stvaralaštvo Dragutina J. Ilića, Službeni glasnik, Novi Sad, 2009, 5-6.

[4] - Isto, 5.

[5] - Jedan od značajnijih tekstova za proučavanje književnog stvaralaštva Dragutina Ilića ima upravo takav naslov „Jedan zaboravljeni pisac: Dragutin Ilić“, njegovog savremenika i prijatelja Božidara Kovačevića (Književnost, 1958, br. 10, Beograd)

[6] - Porodica Ilić u srpskoj književnosti, uredile Marta Frajnd i Vesna Matović, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2004.

[7] - Sava Damjanov, navedeno delo, 5.

[8] - Za Radomira Konstantinovića (Filosofija palanke, 183) Dragutin Ilić je romantičar. Marta Frajnd u dramama D. Ilića prepoznaje izvesne elemente modernosti evropskih okvira. Jovan Deterić, pak, u Istoriji srpske književnosti, smešta Ilića „između pozne romantike i realizma“. Sa druge strane, Bojana Stojanović Pantović svoj pregled ekspresionističkih romana započinje romanom I. Sekulić i romanom Sekund večnosti Dragutina Ilića. Navedeno prema: Ž. Milanović, navedeno delo, 20-21.

[9] - Napisao je preko dvadeset dramskih tekstova, koji su, u proteklih nekoliko decenija bili vrlo interesantni proučavaocima dramske umetnosti. Jedan od značajnijih priloga o drami Dragutina Ilića napisala je Marta Frajnd, koja u Dragutinu Iliću prepoznaje „centralnu ličnost naše dramaturgije u poslednje dve decenije devetnaestoga veka“. Marta Frajnd, „Dragutin Ilić ili drama između istoriije i fantastike“, u: Dragutin Ilić, Izabrane drame, Nolit, Beograd, 1987, 6.

[10] - Predrag Palavestra, Istorija moderne srpske književnosti, SKZ, Beograd, 6.

[11] - Sava Damjanov, navedeno delo, 14.

[12] - Vidi: Isto, 19.

[13] - Relja Z. Popović, Dragutin J. Ilić, Narodna štamparija, Beograd, 1931, 18.

[14] - Dragutin J. Ilić, „Poslednji san Vojislava Ilića“, u: Vojislaav Ilić, Dela, Sveslovenska knjižara, Beograd, 1922, 3-4. Navedeno prema: Željko Milanović, navedeno delo, 171.

[15] - Isto, 14.

[16] - Bez obzira o kojoj je religiji ili filozofiji reč, sličnosti evidentne su određene replike u romanu koje su stalne istine, bez obzira na religijski kontekst. Jedan od takvih ciljeva jeste oslobađanje duha od tereta telesnosti i greha tela. Ovaj deo to jasno pokazuje: „Sandošan, sandošan, ep-potam (radost, svagda radost) – izusti on poluglasno izreku mudraca zapisanu u prastarim Upanišadama. – Koja se na zemlji ne postiže – dobacih ja ovlašno. (..) – Postići ćeš ako uspeš da poznaš sebe odelito od svoga tela.Savra sahti (apsolutno saznanje naše stvarne suštine) u nama je, potrudi se da od svoga večnog bića odeliš vidljivu obmanu u koju se duša, dolaskom na svet, uplela i ti ćeš postići“. Vidi: Dragutin Ilić, Sekund večnosti, navedeno delo, 4-5.

[17] - Radoslav Eraković, navedeno delo, 104.

[18] - Ova struktura pronađenog rukopisa, ima svoj istorijski podtekst u evropskoj književnosti: od Otrantskog zamka Horasa Volpola, Rukopisa nađenog u Saragosi Jana Potockog i Ukradenog pisma E. A. Poa, do Bodolina U. Eka. Videti: Radoslav Eraković, „Hronotop Zlatnog grada: istorijska inverzija u romanu Sekund večnosti“, u: Roman Dragutina Ilića, Biblioteka Mala Akademija, Pančevo 2004, 90.

[19] - Dragutin Ilić, Sekund večnosti, 6.

[20] - Isto, 16.

[21] - Vidi: Radoslav Eraković, navedeno delo, 90.

[22] - Vidi: Željko Milanović, navedeno delo, 22–25.

[23] - Brama se smatra vrhovnim hinduističkim božanstvom, izvorištem i otelotvorenjem postojanja, suštinom spiritualnosti i prvim članom trojstva kome još pripadaju – Višnja (spasitelj) i Šiva (rušitelj).

[24] - Dragutin Ilić, navedeno delo, 7.

[25] - Po navodu Save Damjanova, u eseju Dragutin Ilić, pisac fantastike, ističe vrlo temeljnu podelu romana, i ističe figure žene u svakom segmentu. „Najpre je to tajanstvena devojka sa jezera, koja egzistira negde na granici između priviđenja i stvarnosti, devojka čiji je jedini materijalni trag jedna neobična ruža čudesnog mirisa: prvi period Sahibovog života završava se uvenućem ruže-neveste. (..) Taj duh ovaploćen u mladoj Damajanti princ nepogrešivo prepoznaje, i od tog časa počinje drugi deo ove priče; Damajanta je stvarnija od ruže-neveste, no njena duša vezana je za ružu, koju će, kao amajliju, pokloniti Sahibu, kada ovaj pođe u rat. (..) Međutim, ruža vene i Damajantin život se gasi zajedno sa njom, ali devojka ne želi da se Sahibova ljubav takođe ugasi i zavetuje ga da se oženi njenom posestrinom Radhom, verujući da će u Radhi naći isto što je našao u njoj. To je zapravo početak trećeg, poslednjeg poglavlja ovozemaljske sudbine princa Panjati Sahiba, budućeg gurua: posle Damajantne smrti on iskreno tuguje, ali, započinje sve više prepoznavati umrlu dragu u Radhi.“ Vidi: Sava Damjanov, navedeno delo, 16-17.

[26] - Dragutin Ilić, navedeno delo, 12-13.

[27] - Po izvodima iz Rečnika simbola „prema f. Portalu ruže i ružičasta boja simbol su preporoda, već iz semantičke srodnost latinskih riječi rosa (ruža) i ros (kiša). Ruža i njezina boja bile su simbol prvog stupnja preporođenja i inicijacije u misterije (..) Ružin grm je slika preporođenog, kao što je ruža simbol preporoda“. Rečnik simbola, Zagreb, 1987, 229-230.

[28] - Vidi: Sava Damjanov, navedeno delo, 18.

[29] - Vidi: Radoslav Eraković, navedeno delo, 93.

[30] - Slavko Leovac, „Raznovrsno delo Dragutina Ilića“, Književne novine, Beograd, 1976, br. 504, 7.

[31] - Vidi: Željko Milanović, navedeno delo, 147.

[32] - Dragutin Ilić, Sekund večnosti: istočnjački roman, u: Dragutin Ilić, Posle milijon godina; Sekund večnosti, priredio i pogovor napisao: Sava Damjanov, Beograd 1988, 4.

[33] - Ovaj dvojnost Istok/Zapad daje mogućnost za imagološka tumačenja ovog dela, što možemo pročitati u spomenutoj studiji Željka Milanovića.

[34] - Dragutin Ilić, Sekund večnosti, 51.

[35] - Radoslav Eraković, navedeno delo, 91.

[36] - Isto. Autor, dalje, u istom tekstu navodi da je problem istorijske inverzije, odnosno retrogradne utopije, izražen do te mere „da bi ovaj roman mogao da nosi podnaslov Povest Zlatnog grada Kumbakona i njegovih blagoslovenih žitelja“.

[37] - Imali su 4 kaste. Moguće su intertekstualne veze između romana Sekund večnosti i Natjašastre Muni Bharate, uprkos činjenici da se u literaturi najčešće ističe uticaj Upanišada i Mahabharate na Sekund večnosti (R. Eraković u Roman Dragutina Ilića, Bojana Stojanović Pantović u eseju „Sekund večnosti Dragutina Ilića i problem ekspresionističkog romana“, u knjizi: Linija dodira, 1995, 203-213.

1 - Biderman Hans, Rečnik simbola, Beograd 2004.

2 - Damjanov, Sava, „Dragutin Ilić, pisac fantastike“, u: Posle milijon godina. Sekund večnosti (fototipsko izdanje), priredio i pogovor napisao Sava Damjanov, Narodna biblioteka Srbije, Beograd 1988.

3 - Eraković, Radoslav, „Hronotop Zlatnog grada: istorijska inverzija u romanu Sekund večnosti“, u: Roman Dragutina Ilića, Biblioteka Mala Akademija, Pančevo 2004.

4 - Ilić, Dragutin J., „Poslednji san Vojislava Ilića“, u: Vojislav Ilić, Dela, Sveslovenska knjižara, Beograd 1922.

5 - Ilić, Dragutin, „Sekund večnosti: istočnjački roman“, u: Dragutin Ilić, Posle milijon godina; Sekund večnosti, priredio i pogovor napisao: Sava Damjanov, Beograd 1988.

6 - Leovac, Slavko, „Raznovrsno delo Dragutina Ilića“, Književne novine, br. 504, Beograd 1976.

7 - Milanović, Željko, Od slika o drugome ka poetici: Stvaralaštvo Dragutina J. Ilića, Službeni glasnik, Novi Sad 2009.

8 - Predrag Palavestra, Istorija moderne srpske književnosti, SKZ, Beograd 1986.

9 - Porodica Ilić u srpskoj književnosti, uredile Marta Frajnd i Vesna Matović, Institut za književnost i umetnost, Beograd 2004.

10 - Popović, Relja Z., Dragutin J. Ilić, Narodna štamparija, Beograd 1931.

11 - Stojanović Pantović, Bojana, „Laza Kostić i Vojislav Ilić – dva neočekivana pesnička srodnika“, u: Rasponi modernizma: uporedna čitanja srpske književnosti, Akademska knjiga, Novi Sad 2011.

12 - Frajnd, Marta, „Dragutin Ilić ili drama između istoriije i fantastike“, u: Dragutin Ilić, Izabrane drame, Nolit, Beograd, 1987.

13 - Stojanović Pantović, Bojana, „Sekund večnosti Dragutina Ilića i problem ekspresionističkog romana“, u: Linija dodira: studije i ogledi, Gornji Milanovac 1995.